Sosyal Algı - İzlenim Oluşturma

FELSEFE Ders Notları 4
Sosyal Psikoloji 1
Sosyal Algı - İzlenim Oluşturma

İzlenim Oluşturma: Bir kişiyle kurulan iletişim süresince algılanan özelliklerin değerlendirilerek o kişi hakkında bir fikir oluşturma sürecidir.

İzlenim Oluşturmanın Temel İlkeleri
  • İzlenimler çok az bilgiye dayalı ve çok çabuk bir şekilde oluşturulur. 
  • Biz karşımızdakinin en çarpıcı özellikleri ile onu başkalarından ayıran farklı kılan özelliklerini kullanarak izlenim oluşturmaktayız. 
  • Bir davranıştan anlam çıkarırken bir davranışı yorumlarken; o davranışın yapıldığı koşulları esas alırız. Bağlamından soyutlanmış değerlendirmelerde bulunmayız.
  • İnsanları tek tek değil, belli grupların üyeleri olarak görme eğilimindeyiz.
  • insanların davranışlarını yorumlarken, önceki bilgilerimizi kullanırız. Bir öğretmenin davranışını yorumlarken öğretmenlerle ilgili olarak sahip olduğumuz eski bilgilerimizi kullanırız. 
  • Bizim kendi ihtiyaç ve amaçlarımız, algılamalarımızı etkilemektedir. Sözgelimi bir daha karşılaşmayacağımız birini algılamamız, hep birlikte olacağımız birisini diyelim ki oda arkadaşımızı algılamamızdan farklı olacaktır.

İzlenim Oluştururken Kullanılan Bilgi Kaynakları

Roller: Rol şemalarının sağladığı bilgiler hem fazla, hem açık ve önemli; hem de yarattığı çağrışımlar bakımından daha zengindirler. Bir insanın milletvekili, ya da kabadayı olduğunu bilmek onunla ilgili pek çok bilgi verecek, çağrışım sağlayacaktır. 

Fiziksel İpuçları: Karşılaşılan bir insana ilişkin özellikler hakkında bir çıkarsamada bulunurken; öncelikle onun görünümü ve davranışları üzerine odaklanırız. İlk bakışta yakalanabilen dış görünüm ve davranışla ilgili algılarımız oldukça ayrıntılı izlenimler oluşturmaya olanak sağlayabilir. Bebek yüzlü insanların daha dürüst olduğunu, daha güçsüz olabileceğini düşünmemizde etkili olan fiziksel ipuçlarıdır.

Ayırıcı Özellikler: Bu görsel ayırıcılık ya da dikkat çekici durumlar izlenim edinmede son derece etkilidirler. Yeni işe başlayan kişinin oda arkadaşlarından birisinin bir tiki varsa; onunla ilgili ilk izlenimi ne onun giyimi, ne saç biçimi, hatta ne cinsiyeti değil, bu tiki olacaktır. Kişide ilk bakışta göze çarpan özellikler ayırıcı özelliklerdir.

Davranışlardan Kişilik Özelliklerini Çıkarsama: Karşılaştığınız bir kişinin görünüş, davranış, hatta mimik ve jestleri gibi gözlenebilir özelliklerinden; hızla, onun nasıl bir insan olduğuna yani kişilik özelliklerine ilişkin çıkarımlarda bulunmaya yöneliriz. 

Gruplama - Sınıflara Ayırma: Cinsiyet, ırk ve toplumsal sınıf gibi gruplara ayırma da algılamamızı etkiler. Biz başkalarındaki ayırıcı bir özelliğe tepki verirken; çok kez onu, bir grup veya sınıfın parçası olarak algılarız. Uzun saçlı ve makyajlı birinin kadın olarak algılanması gruplamaya örnektir.

Bağlamın Etkisi: Toplumsal algı bağlamdan da etkilenmektedir. Bağlam etkisi iki şekilde olabilmektedir. Zıtlaştırma Etkisi ve Benzeştirme Etkisi. 
  • Zıtlaştırma Etkisi: Çevresel bağlam dışında yargılar üzerindeki yanlılık etkisi anlamına gelmektedir. Çok çirkin bir fotoğrafın hemen sonrasında gösterilen normal güzellikte bir resim, olduğundan daha güzel olarak algılanır. Buna zıtlık etkisi denilmektedir. 
  • Benzeştirme Etkisi: Zıtlaştırma etkisine karşılık çok çekici birinin fotoğrafıyla, daha az çekici birinin fotoğrafının birlikte gösterilmesi; az çekici olanın, olduğundan daha çekici olarak algılanmasını sağlayacaktır. Buna da benzeştirme etkisi denilmektedir.
İzlenimleri Bütünleştirme
Biz insanların görünüş ve davranışlarından; hızla onların kişilikleri hakkında çıkarsamalarda bulunmaya geçeriz. Bu ayrı ayrı çıkarsamaları genel bir izlenim bütünlüğüne nasıl dönüştürebiliyoruz. İzlenimleri bütünleştirmemizi sağlayan mekanizmalar:

Değerlendirme: Değerlendirmelerimiz iyilik-kötülük, sevimlilik-sevimsizlik, temizlik-pislik, incelik-kabalık nitelemeleridir. Ya da bir kişiyi seviyor muyuz, yoksa sevmiyor muyuz? 

Olumsuzluk Etkisi: Olumsuz kişilik özelliği ya da özelliklerinin, birey hakkındaki genel izlenime olan etkisinin olumlu olanlardan fazla olmasına olumsuzluk etkisi denilmektedir. "Bir insanın adı çıkacağına canı çıksın"

Olumluluk Yanlılığı: Biz insanları olumlu değerlendirme eğilimindeyiz. Bu olgu olumluluk yanlılığı olarak isimlendirilmektedir. 

Duygusal Bilgi: Bir insandaki mutluluk duygu durumu, onun özellikleriyle ilgili izlenim edinmeyi kolaylaştırmaktadır. 

Anlam Yükleme: Bir kişi hakkında edinilen her yeni bilgiye yüklenen anlam; o kişi hakkında önceden bilinen bilgilere bağlı olarak değişmektedir. 

Tutarlılık Yükleme: Eğer bir insanı başlangıçta sevmişsek onu çekici, akıllı, cömert, becerikli vb özelliklere sahip biri olarak varsayarız. 

Şemalar: Başkaları hakkındaki bilgileri genellikle, onların ait olduğu sınıflara ilişkin kalıp yargı ve peşin hükümleri kullanarak işleriz. Şemalar karmaşık bilgileri işlemeyi kolaylaştırır.

Davranışa Neden Yükleme
Başkalarıyla ilgili olarak yaptığımız en önemli çıkarsamalardan birisi, onların bazı şeyleri neden yaptıkları ya da yapmadıklarıyla ilgilidir.
  • Yükleme Kuramı (Atfetme Kuramı): Olayların ya da davranışların nedenlerine ilişkin izlenim oluşturmaktır. "Bayram değil seyran değil, eniştem beni niye öptü?"
  • Uygun Çıkarsamalar Kuramı: İnsanların gösterdiği davranış o anki koşullar nedeniyle mi yoksa koşullar öyle gerektiğinden mi yapıldı bunu açıklayan kuramdır. "Dost acı günde belli olur" , "İyi dost zor günde belli olur."
  • Nedensellik Yükleme: İnsanların yaptıkları ya da yapmadıkları şeylerin (davranışlarının) nedenlerini anlamaktır.
  • Birlikte Değişim Kuramı: Bir şeyin bir davranışın nedeni olabilmesi için; davranış olurken olması, o davranış olmadığında da olmaması gerekir. Birlikte değişim kuramına göre; nedensellik yüklemelerinde bulunurken, üç tür bilgiden yararlanılmaktadır. Bu bilgiler "tutarlılık bilgisi", "belirginlik bilgisi" ve "yaygınlık bilgisi"dir. 
Tutarlılık Bilgisi: Davranış zaman içerisinde ve farklı koşullarda değişiyor mu? Yağız'ın öğretmeniyle ilgili düşüncelerinde; zaman içerisinde herhangi bir değişme oluyor mu yoksa hep aynı mıdır? Yani öğretmeni beğenmediği zamanlar da oluyor mu? 

Belirginlik Bilgisi: Bir durum karşısında gösterilen tepkinin o duruma mı özgü olduğuna yoksa benzer bütün durumlarda da gösteriliyor olup olmadığına bakılır. Yağız; öğrenci olarak bütün öğretmenlerini değil de belli bir öğretmeni mi çok beğendiğini söylüyor? Ya da izlediği bu korku fil mi için mi berbat diyor; yoksa korku filmlerini genel olarak mı sevmiyor? 

Yaygınlık Bilgisi: Yukarıdaki öğretmen ve film örneğini kullanırsak; başkalarının da o öğretmenle ya da o filmle ilgili değerlendirmeleri Yağız'la benzeşiyor mu? Onlar da öğretmeni daha çok beğeniyor, filmi beğenmediklerini mi söylüyorlar?

Yükleme Sürecinde Yanlışlıklar
İnsanlar bir davranışın nedenini ya da nedenlerini açıklarken ussal ve mantıklı bir süreç izlemektedirler. Yani, davranışta bulunan kişiye ve ortama-koşullara ilişkin bilgilerimizi kullanarak niçin öyle davranıldığı konusunda çıkarsamada da bulunuruz.

Temel Yükleme Hatası: Bir insanın yaptığı bir davranışı; içinde bulunduğu koşullarla değil de onun genel eğilimleri ile yani kişilik özellikleri ve tutumlarıyla açıklama eğilimi, temel yükleme hatası olarak isimlendirilmektedir. 

Oyuncu-Gözlemci Yanlılığı: Oyuncu, bir davranışta bulunan, gözlemci ise onun davranışına tanık olan kişidir. Biz, başkalarının yaptığı hataları onların içsel özellikleriyle; kendimiz aynı hatayı işlediğimizde bunu durumsal faktörlerle açıklama eğilimindeyiz. Empati yapılabildiğinde etkisi azalmaktadır.

Yanlış Yanlılık Bilgisi: insanlar herkesi kendisi gibi bilmektedirler. İnsanların kendi davranış ve düşüncelerinin yaygınlığını-paylaşıldığını abartma eğilimi yanlış yaygınlık bilgisi olarak bilinmektedir. "Kişiyi nasıl bilirsin, kendim gibi bilirim" - "Herkesi kendin gibi mi biliyorsun?"

Kendine Hizmet Eden Yükleme Yanlılığı: Başarıdan pay çıkarıp, başarısızlıktaki sorumluluğu yadsıma eğilimine, kendine hizmet eden yükleme yanlılığı denilmektedir. İnsanlarda başarıyı sahiplenme, başarısızlığın sorumluluğunu ise başkalarına yükleme eğilimi oldukça yaygındır. Örneğin öğrenciler sınavda iyi not aldıklarında bu kendi başarılarıdır; kötü not aldıklarında ya sorular çok zordur, ya da öğretmen zayıf vermiştir.
--------------------------------------------------------------------
Sosyal Algının ilk basamağı izlenim oluşturmadır.
Kişisel Özellik çıkarsamalarında öne çıkan boyutların ilki entellektüel düzeydir, ikincisi toplumsal niteliklerdir.
Toplumsal algının en temel boyutu değerlendirmedir.
Yükleme Kuramı (Atfetme Kuramı) Fritz Heider tarafından geliştirilmiştir.
Heider'e göre davranışın nedenleri çevresel ya da kişisel faktörlere yüklenebilir.