Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarlığı

FELSEFE Ders Notları
Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarlığı

Mezopotamya'nın Tarih Öncesi ve Çoğrafyası
Mezopotamya, Yunanca mesos ve potamos yani orta ırmak kelimelerinden gelmekte olan çoğrafi bir terimdir. Güneyde basra Körfezi ve Kuzeyde Toros Dağlarından, Doğu'da Zagros Dağları ve Batı'da Suriye Çölüne kadar uzanan alan için kullanılmaktadır.

Paleolitik Çağ'ın ekonomisinin avcılık ve toplayıcılıktan besin üretimi evresine geçişi, insanlık tarihinin en önemli aşamalarıdır. İ.Ö 10.000 yıllarında başlayan bu çağa, Beolitik Çağ, Yeni Taş Çağı yada Cilalı Taş Çağı gibi isimler verilir. İnsanoğlunun ilk köyleri kurmaya başladığı dönemdir. Kalıcı ilk konutlar bu dönemde yapılmışlardır. Daha sonra bunalrı üretim izledi ve buğday, arpa, bezelye ve mercimek tarımı yapıldı. Koyun, keçi, sığır, köpek ve domuz gibi hayvanlar evcilleştirildi.

Eski Mezopotamya Tarihi

Sümerler, Erken Hanedanlar Dönemi (İ.Ö 2900-2350) 
Sümerler güney Mezopotamya da her bir bir kralın yönetimindeki kent devletlerinde yaşadılar. Bu kentlerin hepsi merkezi bir tapınak etrafında kurulmuşlardı. Ve kentlerin çevreleri surlar ile çevriliydi. Surların dışında köyler bulunmaktaydı.  Urukagina, İ.Ö 2360'larda ilk yazılı reformları ile tanınır. Erken sülaleler döneminin son yıllarında Umma ile Lagaş şehirleri aralarında yer alan toprakların hakimiyeti için savaşmaya devam ediyorlardı. Bu dönemde Umma şehrinin başına geçen Lugalzaggezi Lagaş'ı yağmaladı. Uruk kralı oldu. Fakat Akkadların gelişi ile Lugalzaggezi Akkadlı Sargon'a İ.Ö. 2334'te yenildi. ve Mezopotamya'da üstünlük Akkadlara geçti.

Akkadlar (İ.Ö. 2350-2150)
Sami kökenli bir topluluktur. Sümerler döneminde Mezopotamyaya göçmüşlerdir. Sümer kültürünü benimsemişlerdir. Sümerler sonrası Mezopotamyada lider konumuna gelen Akkadlar daha sonra yine güçlü konuma ulaşak Sami kökenli Assur ve Babil halklarınada öncülük etmişlerdir. Akkadlar Sümerlerden farklı olarak kent devlerinden ziyade Evren veya Dünya Krallığı kavramını Mezopotamya'ya getirmişlerdir.

Akkad hanedanını kuran Kral 1.Sargon'dur. (İ.Ö. 2334 - 2279) Başkent olarak Agade kentini kuran Sargon kayıtlara göre 34 savaş yapmıştır. Doğuda Elam'a, kuzeyde Suriye, Lübnan ve Toroslar'a kadar yaptığı seferler onu ilk dünya hakimi yapmıştır.

Yeni Sümer Dönemi ve III. UR Sülalesi (İ.Ö. 2112-2000)
Güney Mezopotamyada Akkadlar'ın  Sümer kentleri üzerinden baskısı kalkınca birçok sümer kentinde yönetici sülaleleri egemenliklerini ilan etmişlerdir. Ur-Nammu (İ.Ö. 2112-2095) tarafından kurulan III.UR Sülalesi ile Ur, Gudea yönetiminde zengin bir ticaret kenti olan Lagaş ve Utu-Hegal yönetimindeki Uruk bu kentlerin başlıcalarıdırlar. Ur Hanedanı bu dönemde Akkadlar gibi bir krallık kurmak ve bölgeyi denetlemek istemelerine karşın sadece doğuda Ellam, kuzeyde Assur ülkesi üzerinde kontol sağlayabilmişlerdir. 100 yıl kadar (İ.Ö. 2100-2000) süren bir dönemde Ur kenti Mezopotamyanın en büyük siyasi gücü olmuştur. Yoğun göçler ve çevre toplulukların saldırıları ile yönetimleri zayıflamış ve dönemlerinin sonunu getirmiştir.

Assurlular ve Babilliler
İ.Ö. 2.binyılın başlarında yükselen kavimlerin başında Assurlular gelir. Özellikle oluşturdukları geniş ticaret ağı Mezopotamya kültürünü daha geniş bölgelere yaymalarını sağlamış ve farklı kültürleride Mezopotamya'ya taşımışlardır. Anadoluda İ.Ö. 1950-1750 yılları arasında yaşanan Assur Ticaret Kolonileri çağında Assurlu tüccarlar Anadolu'ya ticaret  yapmaya gelmişlerdir. Anadolu daki ana ticaret merkezi Kaniş/Neşa (Kayseri / Kumtepe) kenti idi. İ.Ö 2000 yıllarında Arap Yarımadasından çıkan Batı Samileri yada Amurrular, Mezopotamyaya sızarak Sümer-Akkad kültürünün etkisi altında kalarak bu kültürü benimsemişlerdir. Güney Mezopotamya da önce İssin Sülalesi (İ.Ö. 1969-1732), daha sonrada Larsa sülalesi (İ.Ö. 1961-1700) egemen olmuştur.

Yeni Assur krallığının ortadan kalkmasıyla  liderlik Babillere geçmiş ve Yeni Babil Devleti (İ.Ö 612-539) dönemi başlamıştır. İ.Ö 1000 yıllarından sonra Arami kabilesi olan Kaldeliler gelmişlerdir. Babil halkı eski Babil devletinden farklı olması nedeniyle son siyasi oluşumlarına Kalde Devleti de denmektedir. Babil ünlü kralı Hammurabi'yede başkentlik etmesine rağmen esas ününü bu dönemde kazanmıştır. İ.Ö 6.yüzyılın başlarında Medler ve İskitler Doğu Anadoluda Urartu devletine son vermişlerdir. İran daki iktidar değişikliği ile ortaya çıkan Persler İ.Ö. 539 yılında Babil'i ele geçirmiştir.

Eski Mezopotamya'da Devlet Yönetimi
Erken dönem Sümer kent devletlerinde yönetim bürokrasinin nasıl işlediği bilinmemektedir. Yönetimle İlgili En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi ünvanlar vardır. Toplum ; soylular, sıradan vatandaşlar, yanaşmalar ve kölelerden oluşmaktadır. Halkın büyük çoğunluğu tarım ve hayvancılıkla uğraşan çifcilerdi. Ayrıca yazıcılar, gemiciler, mimarlar, balıkçılar, marangozlar ve duvarcılarda zanaatkarları oluşturmaktaydı. Zorunlu askerlik mevcuttu. Köleler ise evlerde ve tapınaklarda kullanılıyordur. Birçokda zengin tüccarlar mevcuttu.

Eski Mezopotamya Hukuku  - Mezopotamya'da Kanunlar

I.Sümerce Yazılı Kanunlar : 
  • Urukagina Kanunu : Sümer kanunlarının en eskisi kabul edilir. Oval bir tablete yazılmıştır. Maddeleri mülkiyet ve aile hukukunu içermektedir.
  • Ur-Nammu Kanunu : Urukaginadan üçyüzyıl sonra Ur'da yaşayan III.Ur sülalesi kurucusu Ur-Nammu tarafından çıkarılmışlardır. Yaralanma olaylarına verilen küçük para cezalarını içermektedir.
  • Ana İttişu Kanunu : Ninive'deki Assurbanipal'in kitaplığında 11 tablet halinde bulunan ve Assurlu katiplere sümerce öğretmek için Sümerce-Akkadca olarak iki dilli yazılan ve bir çok konu içeren bir seri tablette, ilk kelime olan Ana İttişu nedeniyle bu adla adlandırılmıştır.
  • Lipit-İstar Kanunu : İlk üç maddesi tablet kırık olduğu için eksiktir. Varolan 37 madde gemi kiralama , amme hukuku, köle mülkiyeti, vergi ihmali suçu, aile hukuku ve hayvan kirası gibi konuları içermektedir.
II.Akkadça Yazılı Kanunlar
  • Eşnunna Kanunu : Eşnunna kralı tarafından çıkarılmıştır. Sümer kanunlarından esinlenilmiştir. Ceza hukuku, medeni hukuk, borçlar ve veraset hukuku, nakil vasıtaları ve işci hayvan kira tesbitlerinin yanı sıra gıda ve sanayi maddelerinin fiyatlarınıda içermektedir.
  • Hammurabi Kanunu : 282 maddelik Hammurabi kanunları eski Sümer kanun yazıcılığına uygun şekilde Akkadca yazılmıştır. Önsözünde kendisinin tanrı Anu ve Enlil tarafından insanları mutluluğa kavuşturmak, adaleti hakim kılmak, kötülükleri kaldırmak, acizleri zorbalardan korumak için seçildiğini anlatır. Prolog ve Epilog bölümleri ise Babil edebiyatının en mükemmel nesir örneğini verir.
  • Orta Assur Kanunu : Hammurabi kanunlarından sonra Mezopotamya'nın en önemli hukuk kanunlarını içerir. Kanunların başlıca konusu kadınlarla ilgili suçlar ve yine kadınların mülkiyet hakları ile ilgilidir.
Mezopotamya Dini
Çok tanrılı bir din anlayışı hakimdi.Sümer, Sami, Hurri, Hitit ve Elam tanrıları birbirlerinden farklıydı.Ancak buna karşın hakim olan Sümer din anlayışıydı. Tanrıların tapınak-ev anlamına gelen zigguratların altında yaşadığına inanılırdı. Zigguratlar Mezopotamyadaki en önemli mimarilerdir. Zigguratlar tanrıların evi olmasının yanı sıra yazıcı okulu, arşiv ve kütüphaneydi. Değerli metinler bu tapınaklarda saklanırdı.

Mezopotamyada Kültür Sanat

Yazının Gelişimi
Uruk döneminin sonlarında (İ.Ö. 3200) yıllarında en erken yazılı belgeler ortaya çıkar. Çivi yazısını ilk kez bir Alman bilimadamı olan filolog G.Friedrich Grotofend (1775-1853) çözmüştür. 1802'de Grofend eski İran başkenti Persapolis'te çivi yazılı metinleri okumayı başarmıştı.Yazıtlar çivi yazısıyla üç dilde Pers, Babil ve Elam dillerinde yazılmışlardı.  Rawlinson ise ilk kez bu yazıtların Persçe ve Babilce olanlarınn kopyalarını alabildi ve diğer dilbilim uzmanlarıyla işbirliği yaparak 1857'de çözdü. Elam dilindeki yazıtı ise Danimarkalı Niels Westergaart 1854'de çözdü.

Mezopotamyada Edebiyat
Sümerle konuşan hayvan masalları, çifci almanağı ve bir çok hikayeyi yazıya geçirmişlerdir.  Hayali kahramanların icraatlarını lirik bir tarzda şiirle anlatıyorlardı. Ancak temel olarak herşey din için yapılıyordu. Sanat ve edebiyat dinin emrinde çalışıyordu.

Sümer Edebi Belgeleri
  • Liturjik Eserler : Mitoslar (Adapa, Etana) kaside ve ağıtlar
  • Destanlar : Yaradılış, Gılgamış, Lugalbanda, Ninurta
  • Didaktik Eserler : Nesir şeklinde ilmi eserler…Almanak vs.
  • Epik Şiirler : Sümer Destanları Tufan Öncesi Kahramanlık Çağı krallarının icraatlarını anlatırlar.
Mezopotamyada Bilim
Sayı sistemleri altmış tabanlıydı. Ayın bir hilalden diğer hilale geçişindeki tüm evreleri kapsayan süre ile tanımlanan ay tavimini kullanmışlardır. Bazen 29 bazende 30 güneş günü oluyordu. Yıl 12 aya bölünmüştü. 12 ayın 5 ayını 29 gün yedi ayını 30 gün yani bir yılı 355 gün sayıyorlardı. Güneş yılına göre 10 günlük fark nedeniyle 3 yılda bir ay yılını 13 yapıyorlardı. Zamanı 60 dakikalık süreyle ölçen ilk insanlardı.ve bir hafta 7 gün kabul ediliyordu. Ayın 7,14,21 ve 28'i hafta sonu kabul ediliyordu. Yine ilk hafta sonu tatilini sümerler başlatmışlardır.Madenlerin işlenmesi mimarlık, camcılık, sulama, kanal yapımıve kanalizasyon sistemi gibi uygar yaşamın temelini oluşturan teknikler Mezopotamyada geliştirilmişlerdir.